Ένας πραγματικός μύθος της ρωσικής λογοτεχνίας, το "Πόλεμος και Ειρήνη" ακολουθεί το πεπρωμένο δύο οικογενειών, κατά τη διάρκεια των στρατιωτικών εκστρατειών στις αρχές του 19ου αιώνα (εκστρατεία στη Ρωσία, το 1812, του μεγάλου Ναπολέοντα). Ο Τολστόι εργαζόταν στη σύνθεση του έργου σχεδόν επτά χρόνια. Σε αυτή τη μνημειώδη δημιουργία (όπου παρελαύνουν αριστοκράτες και άνθρωποι του λαού, αξιωματικοί και απλοί στρατιώτες αυτοκράτορες, διπλωμάτες και αυλικοί, η ζωή της πόλης και της υπαίθρου, σε αντιπαράθεση με ρεαλιστικές σκηνές που εκτυλίσσονται στα επίκεντρα του πολέμου), ο Τολστόι αναλαμβάνει να μας εξιστορήσει τα πάθη και τις έγνοιες, καθώς και τα υπαρξιακά ερωτήματα ενός ολόκληρου λαού. Το μυθιστόρημα είναι μια ιστορική και ρεαλιστική αναπαράσταση των ναπολεόντειων πολέμων στη Ρωσία, όπως επίσης και ένας στοχασμός πάνω στη βία του πολέμου γενικότερα. Αφορμή και αφετηρία έμπνευσης αποτέλεσε κυρίως ο πόλεμος της Κριμαίας (1853-1856), τον οποίο εξιστόρησε ο Τολστόι και στα "Αφηγήματα της Σεβαστούπολης", μαζί με τις προσωπικές εμπειρίες του, μια και είχε πάρει μέρος στην πολιορκία αυτής της πόλης. Το θέμα του πολέμου, όμως, υποτάσσεται στην κυρίως πλοκή του αφηγήματος που έχει ως πυρήνα τα οικογενειακά γεγονότα. Ο Τολστόι άντλησε τα πρότυπά του από το δικό του οικογενειακό περιβάλλον και εμπνεύστηκε την ηρωίδα του Νατάσα από το αληθινό πρόσωπο της Τάνια Μπερς, την αδελφή της γυναίκας του. Η ηθική σύγκρουση ανάμεσα στα δύο βασικά αντρικά πρόσωπα (τον πληθωρικό κόμη Πιέρ Μπεζούχοβ και τον εσωστρεφή πρίγκιπα Αντρέι Μπολκόνσκι) αποτελούσε συγχρόνως και τη θεμελιώδη σύγκρουση των υπαρξιακών αντιφάσεων του ίδιου του Τολστόι. Παράλληλα με την πλοκή του μυθιστορήματος, ξετυλίγεται μια μοιρολατρική θεωρία της ιστορίας, καθώς η αυτόνομη βούληση του ανθρώπου αποτελεί παράγοντα ήσσονος σημασίας, ενώ όλα τα γεγονότα υπακούουν σε έναν αναπόφευκτο ιστορικό ντετερμινισμό. Αυτά είναι και τα τμήματα του βιβλίου που προκαλούν συνήθως τις αντιρρήσεις των κριτικών. Ο Τολστόι εξέθεσε την προσωπική φιλοσοφία του για την ιστορία, τις δικές του απόψεις σχετικά με τον πόλεμο ή τα ιθύνοντα μυαλά που υποκινούν τους πολέμους.